رهپویان راه حق

 شمار فرقه های خوارج به روایت ملطی و اشعری
از نخستین متون ملل و نحل تا جستارهای امروزین، مساله فرقه ها یا انشعابهای خوارج مورد اهتمام قرار گرفته و البته گزارش هایی متفاوت در این باره به دست داده شده است. یکی از نخستین گزارش ها روایت ملطی است که در کتاب خود از ده فرقه برای خوارج یاد می کند.

ادامه »

خوارج در نهج البلاغه:

1. حضرت علی(ع) بعد از اطلاع از ماجرای حکمیت و نیرنگ عمرو عاص که ابو موسی را فریب داد و طبق شروطی که برای حکمیت قبول کردند و عملی نشد، حضرت امیر(ع) خطبه ۳۵ را فرمودند: الْحَمْدُ لِلَّهِ‏ وَ إِنْ‏ أَتَى‏ الدَّهْرُ بِالْخَطْبِ‏ الْفَادِح‏…..

ادامه »

فرقه خواج همانطور که از اسمش پیداست یعنی جدا شدن ودر اصطلاح تن ندادن به فرمان پیامبر عظیم الشان اسلام(ص) ونپذیرفتن جانشین واقعی آن حضرت وعمل کردن براساس بینش وبرداشت شخصی خود راگویند وشکل گیری خوارج را می توان بعدازجنگ صفین وجریان حکمیت ذکر کرد.

صاحبان ملل ونحل تا بیست وپنج فرقه را برای خوارج ذکر نموده اند ودراین نوشتار سعی شد تا به طور اجمال به معرفی فرقه های خوارج پرداخته شود .

ادامه »

عمان

بيشتر مردم عمان اباضي هستند. از همان روزگار اموي، اباضيان در اين سرزمين حکومتي مستقل از دارالخلافه براي خود تشکيل دادند که تاکنون نيز ادامه يافته است. اين حکومت گاه به روش امامت عادله پيش مي رود و گاه به شيوه پادشاهي خود کامه، و گاه به دو حکومت امامتي و پادشاهي تقسيم مي شود تا آن که سرانجام يکي از آن دو قدرت را قبضه مي کند.در اين کشور نهضت علمي شکوفا شد، پيشوايان بزرگي ظهور کردند و دايرة المعارفهاي علمي نگاشته شد که به هفتاد جلد بالغ مي شود. اين دايرةالمعارفها همچنان در انتظار دستهايي است تا غبار از آنها بزدايد و در دسترس عموم قرارشان دهد.نيز حيات اقتصادي در اين سزمين به شکوفايي رسيد و کشتيهاي تجارتي عظيمي ساخته شدند که در طول سواحل شرقي افريقا و جنوب آسياي اقيانوس هند تردد مي کردند. بعدها اين ناوگان تجاري به ناوگان جنگي بزرگي تبديل شد که توانست جلو يورشهاي دد منشانه غربيان با هدف استثمار ثروت شرق را بگيرد و با قدرت و قاطعيت در برابر نفوذ پرتغاليها و سپس استعمار بريتانيا ايستادگي کند. اين ناوگان آخرين پايگاهي بود که، در پي باز ايستادن ملتهاي مجاور از مقاومت، در خطوط دفاع سقوط کرد. غرش گلوله هاي عمانيان در پيکار با انگليس همچنان تا دهه پنجاه به گوش مي رسيد و زماني که صداي آخرين گلوله عماني عليه انگليس خاموش شد، امت عرب بار ديگر از خواب بيدار شده و به مبارزه برخاسته بود و استعمار انگليس گامهاي سنگين خود را از شرق بيرون مي کشيد. اميد آن که بزودي تجاوزها و کارشکنيهاي اين استعمارگر در تمامي سرزمينهاي اسلامي از بين برود.

زنگباز

اغلب ساکنان زنگباز اباضي و داراي حکومت پادشاهي هستند. اين حکومت فعاليت خوبي در زمينه نشر فرهنگ اسلامي دارد و بعضي از سلاطين آن اقدام به انتشار برخي کتب فقهي، تفسيري، حديثي و تاريخي کرده اند. مردم زنگباز به سبب روابط اقتصادي خوبي که با شرق و مرکز و جنوب افريقا داشتند، نقش بارزي در انتشار اسلام در اين مناطق ايفا کردند.
پادشاهي زنگباز و حکومت عمان نيروي بازدارنده اي را در حمايت از مرزهاي ساحلي اقيانوس هند تشکيل مي دادند.
به دنبال وقوع انقلاب کمونيستي در تانگانيکا اين کشور توانست حکومت زنگباز را از ميان بردارد و آن را به خاک خود، تحت نام جديد تانزانيا، ضميمه کند.
مسلمانان و اعراب آواره شدند، منابع فرهنگ اسلامي از ميان رفت و کتابها طعمه حريق و علما سر به نيست شدند.

ليبي

در ابتدا بيشتر اهالي ليبي پيرو مذهب اباضي بودند اما بعداً دامنه اين مذهب محدود شد به طوري که جز در کوه نفوسه و زواره اثري از آن باقي نماند.
اباضيه در فاصله سالهاي 135 تا 155 در بخش غربي ليبي حکومتهايي کوتاه مدت و ناپيوسته تشکيل دادند که زمام آنها در اختيار سه تن از پيشوايان اباضيه بود. از درستي، پاکي و دادگري اين سه نفر گزارشهاي ارزنده اي در دست است منتها کوتاه بودند زمان حکومت هر يک از آنها مانع از آن مي شود تا ارزيابي درستي درباره آنها داشته باشيم.
اباضيان ليبي، بويژه در فاصله قرنهاي سوم تا دهم، فعاليت علمي بارزي داشتند.
شعار بسياري از دانشمندان و پيشوايان آنها بلند آوازه شدند و نوشته هاي ارزشمندي از خود به يادگار گذاشتند. نيز مدارسي مشهور با تشکيلات شگفت انگيز تربيتي و خوابگاههايي مخصوص اقامت دانشجويان دختر غير بومي داشتند که زير نظر مربّيان زن که در کار خود توانا و چيره دست بودند، اداره مي شد. از ميان اين دانشجويان بانوان دانشمند و جليل القدري ظهور کردند که در زمينه مسائل مذهبي آرا و نظريات خاصي از خود به ثبت رسانيدند.
بعضي از آنها با علماي بزرگ به مناظره مي نشستند و در مواردي آشکارا به پيروزي نايل مي آمدند. برخي از ايشان نسبت به پاره اي از مسائل مهم سياسي و اجتماعي مواضع قاطعي اتخاذ مي کردند.
اباضيه ليبي فعاليت اقتصادي چشمگيري داشتند و با برخي کشورهاي افريقايي مانند چاد، سودان و غيره روابط بازرگاني برقرار کرده بودند که اين خود موجب ورود اسلام به بعضي از اين کشورها و يا توسعه انتشار آن و استوار ساختن مسلمانان در عقيده خود شد.

تونس

اغلب ساکنان جنوب تونس ابتدا اباضي مذهب بودند؛ سپس از شمار آنها کاسته شد به طوري که اين مذهب فقط در جزيره جربه باقي مانده است.
اباضيه در اين منطقه فعاليت علمي درخشاني داشتند. آنان دست به تشکيل جمعيتهاي علمي به منظور تأليف و تدوين زدند. نخستين جمعيتي که متشکل از هفت دانشمند بود، در اوايل قرن پنجم شکل گرفت. اين جمعيت دايرةالمعارفي فقهي به نام ديوان الاشياخ در 25 جلد تأليف کرد.
اين ديوان که از مهمترين منابع فقهي اباضيه به شمار مي آيد همچنان در کتابخانه هاي شخصي نگهداري مي شود و احتمالاً مجلداتي از آن در دارالکتب مصر نيز يافت شود. بعد از اين ديوان، ديوان الغرابه نوشته شد که در تأليف آن ده تن از علما مشارکت داشتند. از اين دو تأليف گروهي که بگذريم، تآليف فراوان ديگري وجود دارد که نتيجه تلاشهاي فردي است. مردم اين منطقه بيشتر از ديگران به تاريخ اباضيه توجه و اهتمام ورزيده اند. اباضيه تونس با همه جا مخصوصاً با کشور مالي روابط و فعاليتهاي بازرگاني داشتند و اين عامل موجب رواج اسلام و شناساندن آن به اهالي اين سرزمينها شد.
در دوره اخير مخصوصاً در روزگار استعمار فرانسه، مردم جربه تجارت تونس را قبضه کردند و سد استواري در برابر نفوذ يهوديان به اقتصاد تونس تشکيل دادند. اين امر موجب شد که يهوديان و ياران استعمارگرشان، اباضيه را تحت فشار قرار دهند. اما اين فشارها و سختگيريها نه تنها باعث شکست آنان نشد بلکه بر مقاومت و مبارزه آنها افزود. تجربه، نوآوري در روشهاي تجاري، پايداري و فداکاري اباضيه عواملي بودند که موفقيت آنان را تضمين کردند و اقتصاد تونس را در دست تونسيها نگه داشتند تا آن که سرانجام کابوس استعمار برطرف و ابرهاي صهيونيستي پراکنده شد و تونس ماند و فرزندان ازاده و عزيز تونسي.

الجزاير

اغلب مردم الجزاير مذهب اباضي داشتند و در فاصله سالهاي 160ـ 296 هجري حکومتي معروف به حکومت رستميان تأسيس کردند که شش تن از پيشوايان آنها يکي پس از ديگري زمان آن را به دست گرفت. اين دولت، علاوه بر بيشترين قسمت خاک الجزاير، جنوب تونس و بخش غربي ليبي را نيز تحت سيطره و نفوذ خود قرار داد. شايد کوتاهترين عبارت براي نشان دادن چهره اين حکومت، عبارت استاد يحيي بن عزيز در کتاب مختصر او با عنوان تاريخ الجزاير باشد. وي در صفحه 92 اين کتاب مي نويسد: « سيستم حکومت در اين امارت شورايي بود. رهبران آن دستورات قرآن و سنت پيامبر را اجرا مي کردند و در جهت اصلاح اوضاع مي کوشيدند. در نتيجه تلاشهاي آنان فرهنگ عربي به شکل قابل ملاحظه اي رواج يافت و فعاليتهاي بازرگاني، کشاورزي و عمراني توسعه يافت.
و شهر تاهرت (تهارت) که اباضيه آن را بازسازي کردند و توسعه دادند، تا آن جا پيشرفت کرد که کاروانهاي تجارتي از هر سو در آن به هم مي رسيدند و جويندگان علم و دانش از اطراف و اکناف به سمت آن سرازير مي شدند».
در دوران فرمانروايي رستميان اقدامات مثبت فراواني صورت گرفت:
عدالت رواج يافت، راهها امن و آزاديها تضمن شد. آموزش، همگاني و مساجد و مراکز علمي آباد گرديد. بازارها توسعه يافت. تجارت رونق بسيار گرفت و قراردادهاي اقتصادي و سياسي با کشورهاي جنوب بسته شد، در نتيجه، رفاه و آسايش به زندگي مردم راه يافت و ناز و نعمت، زندگي آنان را فرا گرفت. با اين حال رستميان از مبارزه با پيامدهاي سوء اخلاقي و رفتاري رفاهگرايي غافل نماندند و قاطعانه با آن به مقابله برخاستند.
رهبران اين حکومت از علم و پارسايي و تقوا بهره وافي داشتند. بيشتر آنها مشغول تدريس و بعضي سرگرم تأليف بودند. بعد از سقوط حکومت رستميان، اباضيه به واحه‌ها (آباديهاي ميان کوير) پناه بردند و در بعضي از آنها تمدني درخشان به وجود آوردند. امّا سپس در نتيجه شرايط سخت و دردناک انساني و طبيعي به «ور حلال» و «وادي ميزاب» کوچيدند و در آنجا شيوه اي از تمدن را پاس داشتند که نظير آن را در ديگر واحه ها کمتر مي توان يافت.
آنان وضعيتي مستقل گونه را دنبال کردند؛ بدين معنا که با کارگزاران حکومت عثماني قرارداد بستند که مأموران آنها وارد سرزمين اباضيه نشومند و در مقابل قول دادند ماليات معيني را شخصاً به دولت عثماني تحويل دهند و ماليات بگيران به آنها مراجعه نکنند. با آمدن فراسنه و چيره شدن آن بر مغرب اسلامي، اباضيه توانستند همين شيوه را با آن کشور نيز ادامه دهند و با فرانسه قرارداد تحت الحمايگي ـ و نه اشغال ـ بستند. آنها قول دادند که همان مقدار مالياتي را که به ترکها مي دادند به فرانسه نيز پرداخت کنند و آن را خود شخصاً به نزديکترين مرکز حکومتي فرانسه تحويل دهند مشروط به اين که فرانسويها وارد سرزمين اباضيه نشوند و در هيچ يک از امور و شؤون آنها دخالت نکنند. گرچه فرانسويها برخي از بندهاي پيمان تحت الحمايگي را ناديده گرفتند، اما اين پيمان تا آغاز انقلاب مردمي الجزاير، همچنان معتبر و معمول بود. انقلاب الجزاير همه مردم را زير پرچم جهاد و مبارزه گرد آورد و همگي براي بيرون راندن استعمار از سرزمين خود به پاخاستند. مبارزه به پيروزي رسيد و سراسر کشور تحت يک نظام حکومتي درآمد؛ نظامي که مردم الجزاير يکپارچه آن را انتخاب کردند تا آينده تابناک خود را بر شالوده هاي استواري از گذشته پر افتخارش بنا کند.
در مناطق اباضي نشين الجزاير حرکت مستمر علمي جريان داشت و در برخي واحه هاي آن نوعي سيستم آموزش و پرورش منسجم و هماهنگ معروف به «نظام عزابت»، به وجود آمد. اين سيستم بتدريج تکامل يافت و به يک نظام گسترده تربيتي، اداري و اجتماعي تبديل شد.
بخشهايي از اين نظام هنوز هم به اجرا در مي آيد اما جنبه هاي سياسي و قضايي را، پس از استقلال، دولت به عهده گرفته است. نظام عزابت باتوجه به زمان پيدايش آن يعني قرن پنجم، يک نظام تربيتي بسيار مترقي و پيشرفته به شمار مي آيد. پوشيدن اونيفورم، رعايت تفاوتهاي فردي دانشجويان، توجه به افراد کم هوش، تهيه خوابگاه براي دانشجويان غير بومي زير نظر مربيان ورزيده و اعزام دانشجو براي تمرين عملي و ارشاد و هدايت، همگي از ويژگيهاي برجسته اين سيستم بود. اميدوارم خوانندگان چنين برداشت نکنند که اين نظام به پاي نظامهاي آموزشي و پرورشي عصر ما مي رسيده است ليکن همين خود کافي است که اين نظام به بسياري از مسائل و مشکلات تربيتي در آن عصر توجه کرد و راه حلهايي ارائه داد که با راه حلهاي روان شناسان و متخصصان مسائل تربيتي روزگار ما تفاوت چنداني ندارند.
از وجود پيروان مذهب اباضي در برخي کشورهاي افريقايي و اروپاي شرقي اخبار و گزارشهايي مي رسد اما همه اين گزارشها مستند نيست و فقط به پاره اي از آنها مي توان اعتماد کرد.

ظهور اباضیه

این فرقه یکی از شاخه های گسترده و ماندگار خوارج است و نام آن از عبدالله بن اباض گرفته شده است. هرچند به طور سنتی ابن اباض را پایه گذار فرقه اباضیه می دانند، اما ظاهرا ریشه اندیشه خوارج میانه رو به ابوبلال مرداس بن ادیه تمیمی باز می گردد که رهبری گروه معتدل خوارج بصره را که به جواز تقیه و وانهادن جهاد عقیده داشتند و «قعده» نامیده شدند در اختیار داشت. تدوین اندیشه های اباضیه وامدار تلاش ابوشعثاء جابر بن زید است، بدان پایه که برخی انتساب اباضیه به ابن اباض را تنها نسبتی اصطلاحی و به اعتبار مواضع سیاسی برجسته او و از جمله نامه اش به عبدالملک بن مروان دانسته اند، و برخی نیز جابر بن زید را سازمان دهنده واقعی فرقه معرفی کرده اند.
به هر روی، پس از آنکه در پی قتل ابوبلال (61ق. / 680 و 681م) خوارج بصره برای یاری عبدالله بن زبیر راهی مکه شدند و با بروز اختلاف میان آنها و ابن زبیر بخشی از مخالفان تحکیم راه یمامه در پیش گرفتند و بخشی نیز به بصره بازگشتند، دسته هایی از خوارج به رهبری ابن ازرق خواهان هجرت و جهاد شدند و به سوی اهواز رفتند و بخش محدودتری از آنان به رهبری عبدالله بن اباض، عبدالله بن صفار و ابوبیهس در بصره ماندند (سال 64ق. / 683 و 684م). به تدریج اختلافهایی میان این سه تن نیز بر سر حکم کردن یا حکم نکردن به شرک مسلمانان مخالف خوارج رخ نمود و سرانجام رهبری گروهی از خوارج بصره که بیش از همه مواضعی معتدل داشتند به عبدالله بن اباض رسید. در منابع تاریخی و کتابهای ملل و نحل آگاهیهای اندکی درباره ابن اباض در دست است و سال ولادت و وفات او نیز به درستی روشن نیست. همین اندازه روشن است که وی از تابعین بود و با عبدالملک مروان (65-86ق. / 685- 705م) هم مکاتبه هایی داشت. از همین روی است که در برخی از تحقیقات معاصر مرگ او را در حدود سال 80ق. / 699م. دانسته اند.
ابن اباض که از او با عنوان «امام اهل تحقیق»، «امام المسلمین» و «امام القوم» یاد شده، با اندیشه های تندروانه موافق نبود، و از همین روی و احتمالا به امید رسیدن به سازشی با خلیفه وقت از جهاد خودداری ورزیده و باب مکاتبه را با عبدالملک مروان گشوده است. وی به روایت شماخی مناظره هایی نیز بر ضد خوارج افراطی داشته راه خود را از آنان جدا می ساخته است. برخی این جدایی را آن اندازه گسترده و دیرین می دانند که معتقدند اصولا نام خوارج به همان گروهای تندرو و عمدتا ازارقه اختصاص دارد و میانه روانی که ابوبلال، ابن اباض و جابر بن زید رهبریشان کرده اند به معنای اصطلاحی خوارج نیستند. امروز نیز اباضیان عمان و شمال افریقا این نام را خوش نمی دارند. (بنگرید به: سابعی، اصطلاحی خوارج نیستند. امروز نیز اباضیان عمان و شمال افریقا این نام را خوش نمی دارند. بنگرید به: سابعی، الخوارج الحقفبفه النائبه، ص 187)

اباضیه به رهبری عبدالله بن اباض

پس از عبدالله بن اباض رهبری گروه میانه رو خوارج در اختیار جابر بن زید قرار گرفت. او که نام کاملش ابوشعثاء جابر بن زید ازدی یحمدی و اصالتا از مردمنان خوف عمان است، در منابع اباضی «عمده الاباضیه» اصل المذهب» و از شاگردان برجسته ابن عباس و در ردیف حسن بصری و ابن سیرین خوانده شده است. او که از طبقه دوم تابعان ساکن بصره بود، در این شهر پیش از حسن بصری حلقه درسی داشت و فتوا می داد و حدیث نقل می کرد. کسانی چون عمرو بن دینار، قتاده و ایوب سختیانی از او نقل حدیث کرده اند و عالمان روزگارش وی را ستوده اند، چونانکه از ابن عباس نقل شده است که گفت: «در حالی که حابر در میان شماست چرا از من می پرسید؟» یا از قتاده نقل شده است که به هنگام خاکسپاری جابر گفت: «امروز دانش اهل بصره را به خاک سپردند.» (بنگرید به: ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج4، ص 482؛ ابن کثیر، البدایه والنهایه، ج 9، ص 94) بیشتر منابع تاریخی درگذشت او را به سال 93ه. ق. / 711 و 712م. و تنها برخی آن را به سال 103ق. / 721 و 722م. دانسته اند و برخی نیز از سالهای 93، 103 و همچنین 104ق. / یاد کرده اند.
جابر بن زید که او را «سازمان دهنده واقعی فرقه» اباضیه خوانده اند در روزگار حضور خود در بصره که در آن زمان کانون مهم فعالیت خوارج بوده و با آنان در این مساله که ریختن خون دیگر مسلمانان را روا دانسته اند مناظره ای داشته است. وی همچنین توانست در نخستین سالهای ریاست خود بر اباضیه با حجاج روابط دوستی برقرار کند تا آن پایه که نخستین سالهای ریاست خود بر اباضیه با حجاج روابط دوستی برقرار کند آن پایه که مقارن با پیکار حجاج با خوارج افراطی روابط میان او و جابر خوب بوده واین روابط حتی پس از تاسیس شهر واسط (سال 83-86ق. / 702- 705م) نیز ادامه داشته است. این روابط بعدها به سردی گرایید و کار به جایی رسید که حجاج به آزار و کشتار اباضیان پرداخت و برخی از رهبران این گروه را کشت و برخی را به عمان تبعید کرد.

اباضیه به رهبری ابوعبیده

با درگذشت جابر رهبری اباضیه به ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی رسید و در دوره حیات او بود که با مرگ حجاج (95ق. / 714م) اندکی فضا برای اباضیان مساعدتر شد. اما دیری نپایید که اوضاع به سان گذشته سخت شد و در دوران فرمانروایی خالد بن عبدالله قسری (د. 105ق. / 723 و 724م) بر عراق در میان اباضیان نیز تمایل به شورش رخ نمود. هم در این دوره بود که ابوعبیده نقشه ای برای گستراندن تعالیم فرقه خود در سراسر جهان اسلام فراهم نهاد تا «اباضیان ولایات مختلف را به شورش برانگیزد و یک امامت اباضی جهانی بر ویرانه های خلافت اموی بنا کند». (لویکی، «اباضیه»، دانشنامه ایران و اسلام، ج 2، ص 298) در چهارچوب این نقشه، وی امور جنگ و دارایی را به حاجب طائی سپرد و خود که بهره ای فراوان از دانش داشت امور دین و تبلیغ را در دست گرفت و توانست در بصره شمار فراوانی از شاگردان را بپرورد که «حمله العلم» یا «نقله العلم» او بودند و بنای گستراندن مذهب اباضی را در خاور و باختر جهان اسلام نهادند.
در شرایطی که حکومت امویان سالهای پایانی خود را می گذراند شماری از این مبلغان راهی مغرب شدند، کسانی به یمن و حضرموت رفتند، جمعی روانه عمان گشتند و برخی هم به خراسان رفتند. بدین سان حکومت امویان زمانی پایان یافت که اندیشه ها و شورشهای خوارج در مغرب، عمان و جنوب غرب جزیره العرب به طور جدی گسترده شده بود.
هرچند پس از مرگ ابوعبیده (حدود 160ق. / 777م) و رسیدن امامت اباضیان به ابوعمرو ربیع بن حبیب، کار اباضیان در بصره رو به افول گذاشت، امام در هیمن زمان آنان در شمال و شمال غرب افریقا و نیز عمان پایگاهی عمده فراهم ساخته و در آستانه تشکیل حکومتهایی نسبتا پایدار بودند یا به برپایی دولتهایی توقیق یافته بودند. از این میان مهمترین آنها حکومت های شمال افریقا، لیبی و الجزایر و نیز حکومتهای عمان بود و تا کنون هم جمعیتهایی از اباضیه در عمان، افریقای شرقی، بخشهایی از لیبی به ویژه در عمان اکثریتی را به خود اختصاص داده اند.

کلیات اندیشه های اباضیه

اباضیه نماینده اندیشه میانه رو در جامعه خوارج یا مخالفان تحکیم است که در پاره ای از مسائل با دیگر گروههای خوارج اتفاق نظر و در برخی از مباحث با آنان اختلاف دارد. کلیات اندیشه های این گروه را می توان در محورهای زیر ترسیم کرد:
1- در مساله شرک و توحید اسلام تکفیر که از مسائل بنیادین و نخستین در اندیشه خوارج است این گروه برخلاف تندروانی چون ازارقه که مرتکب کبیره را به هر شکل کافر و مشرک و ریختن خون او را روا می دانند بر این عقیده اند که شرک تنها به دروغ پنداشتن خداوند، انکار وجهی از توحید، انکار چیزی از قرآن حلال دانستن حرام منصوص یا حرام شمردن حلال منصوص است و جز این موجب کفر نمی شود. پس اگر مرتکب کبیره را کافر نیز گفته باشند مقصود از این کفر، کفران و ناسپاسی در برابر نعمتهای خداوند است. البته از دیدگاه این گروه اگر کسی بر گناه اصرار داشته باشد به واسطه این اصرار منافق و کافر (یعنی کافر نعمت) است. این تفسیر از کفر، شرک و نفاق در دیدگاه اباضیه، این گزارش شهرستانی را روشن تر خواهد ساخت که از گروه یاد شده چنین نقل می کند: «مخالفان ما از هل قبله کافر غیر مشرکند. ازدواج با آنان جایز است، ارث بردن از آنان یا ارث گذاشتن برای آنان رواست، به غنیمت در آوردند دارایی های آنان اعم از سلاح و توشه و مرکب تنها به هنگام جنگ جایز و در غیر این صورت حرام است و کشتن و اسیر کردن آنان به صورت غافلگیرانه حرام است، مگر پس از آنکه جنگ برپا شده و بر آنان اتمام حجت نیز شده باشد.» (الملل و النحل، ج 1، ص 134) بنابر گزارش شهرستانی، اباضیه همچنین عقیده دارند که سرزمین مخالفانشان، از اهل قبل، «دار توحید» و فقط اردوی سلطان یا حکمران مخالف آنان «داربغی» است. اباضیه به دلیل چنین نگرشی گواهی مخالفان را نسبت به همدیگر مقبول و نافذ می دانستند.
2- اباضیه در مساله ایمان و ارتباط آن با عمل به سان دیگر گروههای خوارج، عمل را بخشی از ایمان دانسته اند و از این رو در برابر گروههای طرفدار اندیشه ارجاء قرار می گیرند.
3- دیدگاه اباضیه در مباحثی چون اسماء و صفات گاه به دیدگاههای مذهبهایی چون مالکیه نزدیک می شود و اسماء و صفات را توقیفی می داند و گاه به اندیشه معتزله نزدیک می شود و صفات را عین ذات خداوند می شمرد. این خود سبب شده است که هم از تفاوت نداشتن اندیشه های اباضیه با مالکیه «جز در چند مطلب» سخن به میان آورده و هم از سویی این فرقه در بخشی از مباحث کلامی اثر پذیرفته از معتزله دانسته شود تا جایی که برخی فرقه اباضیه را فرقه «واصلیه اباضیه» خوانده اند. مصداق روشن این اثرپذیری عقیده به خلق قرآن است که به این گروه نسبت داده می شود. (بنگرید به: اشعری، مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 174)
4- یکی از دیگر محورهای اندیشه اباضیه مساله امامت است. این گروه بسان محکمه اولی وجود امامت را ضروری نمی دانستند. از دیدگاه آنان حالتی که در آن به دلیل شرایط نامساعد امامتی وجود ندارد، دوره «کتمان» و حالتی که در آن امامتی شکل می گیرد دوره یا حالت «ظهور» است و امامی را که بدین ترتیب انتخاب شود امام البیعه یا امام الظهور نامند. شاید زمینه انکار امامت از سوی فرقه های خوارج بدان باز می گردد که جنگهای آغاز شده از نیمه اول سده اول را جنگهایی بر سر اهداف دنیوی و گسترش حوزه حکمرانی می دانستند و این در حالی بود که از دیگر سوی خود به جامعه و امامتی به شدت آرمانگرا که بر پایه انتخاب آزاد استوار است می اندیشیدند.
البته، اباضیه با وجود این برای امام شرط می دانند که از کمال های اخلاقی برخوردار و انسانی صدوق، وفادار، گشاده دست، مهربان، پاک، فروتن، بردبار و پیراسته از آزمندی باشد. چنین امامی است که اطاعت از او بر مردم واجب است و البته اگر از راه راست به در شود باید بر ضد او قیام کرد. از دیدگاه اباضیان، امامان بر دو گونه اند: امام شاری، و آن در هنگامی است که دوره کشورگشایی باشد، و امام دفاعی یا مدافعی که در دوران ضعف وظیفه دفاع از اباضیان را بر عهده دارد.
هرچند اباضیه به وجود امامتهای متعدد در سرزمینهای متفاوت در یک زمان معتقد شده و این را در عمل نیز پذیرفته اند، اما اندیشه آرمانی آنان برپایی امامتی جهانی است. ناگفته نماند اباضیه در عرصه فقه نیز یگانه شاخه از خوارج است که دارای فقهی مستقل بوده و امروزه فقه اباضی در کنار دیگر مذاهب عمده یعنی مذاهب چهارگانه اهل مطرح می شود. مسلک فقهی اباضی عمدتا به جابر بن زید نسبت داده شده و آن را مذهبی میانه رو و مبتنی بر منابع استنباطی کتاب، سنت، اجتماع، قیاس و استدلال دانسته اند، با این قید که در این مذهب، استدلال اموری چون استصحاب، مصالح مرسله و استحسان را نیز در بر می گیرد.

انشعابات داخلی اباضیه

در منابع فرقه شناختی در این باره گزارشهایی متفاوت به دست داده می شود؛ در حالی که اشعری و بغدادی از چهار فرقه اباضیه سخن به میان می آورند و اسفراینی و شهرستانی از سه فرقه می گویند، در برخی تحقیقات معاصر افزون بر بیست فرقه برای این گروه ردیف شده است. عمده ترین این فرقه ها عبارتند از:
1- وهبیه:

این شاخه مهمترین شاخه فرعی اباضیه و شاخه ای معتدل است که تا زمان حاضر نیز به حیات خویش ادامه داده و نام «اهل الدعوه» یا «اهل المذهب» را بر خود نهاده است. پیدایی این فرقه را به وفاداری گروهی از اباضیان بر امامت عبدالوهاب باز گردانده اند.

2- حارثیه:

پایه گذار این شاخه حمزه کوفی است که از ابوعبیده جدا شد و در باب افعال انسان به اندیشه معتزلیان گرایید. البته این فرقه را به نام یکی دیگر از همراهان و همرأیان حمزه یعنی حارث بن اسد منسوب کرده اند.

3- طریفیه:

این فرقه را عبدالله بن طریف که از یاران طالب الحق عبدالله بن یحیی بود در حدود سال 129ق. / 747م. در عربستان جنوبی پایه گذارد. در نیمه اول سده سوم هجری این فرقه در کنار فرقه های وهبیه و شعبیه یا نکار یکی از سه فرقه اصلی در میان پیروان خوارج در شرق بوده است.

4- نکار:

این فرقه که از آن با نامهای نکاث، عمریه، شعبیه، ملحده، یزیدیه و مستاوه نیز یاد شده و پیروانش خود را محبوبین می نامیده اند یکی از شاخه های اصلی خوارج در شمال افریقاست که در پی اعتراض گروهی از آنان به عبدالرحمن بن رستم و در انتقاد آنان از سپردن ولایتعهدی از سوی او به پسرش عبدالوهاب شکل گرفت. رهبر این گروه یزید بن فندین بود و از رهبران دیگری چون ابوعمار عبدالحمید اعمی و ابویزید مخلد بن کیداد نیز برای این گروه یاد شده است. رهبران نکار در دوره حکمرانی عبدالوهاب توانستند یک بار بر او پیروز شوند و تاهرت را هم در اختیار گرفتند. آنان البته بعدها سرکوب شدند. از دیدگاه نکار، با وجود افضل امامت مفضول صحیح نیست و امامت تنها با حفظ همان شروطی که در موقع بیعت با او قرار داده شده و شرط صحت بیعت آغازین با او بوده است صحیح است و در صورت از میان رفتن این شروط امامت نیز باطل خواهد بود.

5- نفاثیه:

این فرقه منسوب به فرج بن نصر معروف به نفاث است که بر افلح بن عبدالوهاب، امام رستمیان خرده می گرفت که از اصول و ارزشهای معنوی اباضیان فاصله گرفته است. پیدایی این فرقه احتمالا در اوایل سده سوم هجرت بوده و در سده پنجم نیز پیروان آن در جبل نفوسه و در سده هشتم در منتهی الیه جنوب تونس وجود داشته اند و امروزه هم باقایای از آن با نام نفاتی در غریان و جبل نفوسه زندگی می کنند.

6- خلفیه:

این فرقه با خاستگاه سیاسی محض در حدود اواخر سده دوم از سوی خلف بن سمج بن ابی الخطاب عبدالاعلی و همزمان با امامت عبدالوهاب شکل گرفت. جنبش خلف در دوران امامت افلح جانشین عبدالوهاب سرکوب شد اما باقیماندگان آن تا مدتها بعد به حیات خود ادامه دادند و به ویژه در شمال غرب طرابلس فراوان بودند.

7- عمریه:

این فرقه احتمالا در نیمه اول سده دوم توسط عیسی بن عمر یا عمیر پایه گذاری شد. تعالیم این فرقه با وهبیه اختلاف فراوانی داشته و این گروه که در افریقای شمالی دارای طرفدار بوده قرآن را به روایت عبدالله بن مسعود به رسمیت می شناخته اند.

8- حسنیه یا حسینیه:

این نام بر پیروان احمد بن حسین یا حسن طرابلسی اباضی که در سده سوم می زیسته و دیوان او در سده چهارم در ورقله معروف بوده نهاده شده است. پیروان این فرقه در سده ششم هنوز در برخی از نواحی شرق جبل نفوسه وجود داشته اند.

9- فرثیه:

این نام بر پیروان سلیمان بن یعقوب بن افلح نهاده شده است که خوردن روده بزرگ گوسفند (فرث) را حرام می دانست و بدین مناسبت این فرقه را فرثیه نامیدند.

10- سکاکیه:

این نام از آن به فرقه محدودی از اباضیه در قنطراره بوده است که اذان و نماز جماعت را بدعت دانسته و منکر سنت بوده و از این روی از سوی وهبیان مشرک خوانده شده اند. این گره در سده پنجم به کلی از میان رفته است.

11- حفصیه:

این نام را بر پیروان حفص بن ابی مقدام نهاده اند که معتقد بود میان ایمان و شرک مرتبه ای دیگر هست و آن «معرفه الله» است.

12- یزیدیه:

نام فرقه دیگری از فرقه های فرعی اباضیه و البته جدای از نکار است. این گروه که خود را از پیروان محکمه اولی قلمداد می کرده اند هر گناهی را اعم از صغیره و کبیره موجب شرک می دانستند. همچنین به یزیدیه نسبت داده شده است که می گفته اند: «خداوند پیامبری از عجم برخواهد انگیخت و کتابی کامل بر او فرو خواهد فرستاد و او نیز شریعت تازه ای خواهد آورد.»

13- «اصحاب طاعه لایراد بهالله»:

این شاخه از گروههای اثر پذیرفته از آموزه های معتزله است و است و از همین روی نظریه آنان درباره «طاعتی که مقصود از آن خداوند نیست» را بر مسلک ابوالهذیل دانسته اند. پیدایی این فرقه پس از نیمه سده سوم هجرت بوده است.

منـابـع:
حسن صابری- تاریخ فرق اسلامی- جلد 1- انتشارات سمت- 1384
محمد بن عبدالکریم شهرستانى- الملل و النحل- تحقیق عبدالعزیز محمد الوکیل- دار الفکر- بیروت- بى تا
ابوالحسن اشعرى- مقالات الاسلامیین- تصحیح هلموت ریتر- 1400ق

پیدایش فرقه هاى خوارج
بعد از مرگ یزید بن معاویه در سال 64 هجرى و ادعاى خلافت توسط عبدالله بن زبیر در مکه، رهبران خوارج کوفه و بصره با هدف دفاع از مکه و کعبه به وى پیوستند و با او به عنوان خلیفه مسلمین و امام بیعت کردند. اما پس از چندى خوارج دیدگاه عبدالله بن زبیر را در باب عثمان جویا شدند. او نسبت به عثمان و طلحه اظهار ارادت کرد و زبیر را مورد ستایش قرار داد و از خوارج تبرى جست. به همین علت خوارج از او روى گردانده، عازم بصره و کوفه گردیدند و عده اى نیز راه یمامه را در پیش گرفتند.
نافع بن ازرق به عنوان یکى از بزرگان خوارج تندرو پس از چندى از بصره به اهواز عزیمت کرد و در نامه اى که به سران خوارج نوشت، عقاید خود را بیان کرد. وى اقامت خوارج در میان کفار، و قعود و تقیه را تقبیح کرد و آنها را به هجرت دعوت نمود. وى چنین مى پنداشت که هر کس حتى از خوارج براى امر به معروف و نهى از منکر خروج نکند، کافر گمراهى است که کشتنش جایز است. نامه نافع بن ازرق و بیان پاره اى از عقاید خاص وى در باب مرتکب کبیره باعث پیدایش فرق خوارج نخستین و جدایى بزرگان خوارج از یکدیگر شد. بنابراین سال 65 هجرى مقطعى مهم در پیدایش فرقه هاى گوناگون خوارج است. بزرگان خوارج همچون عبدالله بن اباض، نجدة بن عامر و عبدالله بن صفار (یا اصفر) با وى به مخالفت پرداخته، هر کدام مؤسس فرقه اى در تاریخ خوارج گردیدند. ملل و نحل نویسان تعداد خوارج را تکثیر کرده تا اختلاف میان گروه هاى اسلامى را زیاد نشان داده و عدد 73 را تکمیل نمایند. ملطى در التنبیه والرد خوارج را بیست و پنج فرقه، بغدادى در الفرق بین الفرق بیست فرقه، شهرستانى در الملل والنحل بیست و سه فرقه، ابن جوزى در تلبیس ابلیس دوازده فرقه، ابومحمد یمنى در عقائد الثلاث والسبعین فرقة شانزده فرقه، و بقیه ملل و نحل نویسان نیز مشابه این نویسندگان به شمارش و تکثیر خوارج پرداخته اند.
ناشى اکبر نیز در کتاب مسائل الامامه مى گوید:

«خوارج چهار دسته اند: 1. ازارقه: پیروان نافع بن ازرق؛ 2. نجدیه: پیروان نجدة بن عامر حنفى؛ 3. اباضیه: پیروان عبدالله بن اباض؛ 4. صفریه: پیروان عبدالله بن صفار، و دیگر فرقه هاى خوارج از این چهار فرقه منشعب شده اند؛ زیرا امروزه کسى از خوارج را نمى یابى جز آن که ولایت یکى از این چهار نفر را پذیرفته، گمان مى کند که با او هم عقیده است و از مخالفان وى در خوارج تبرى مى جوید. گرچه پیدایش این فرق چهارگانه هم زمان بوده است، ولى در فراخوانى و دعوتشان، برخى بر دیگرى مقدم اند». (مسائل الامامة، ص68.)، ابوالحسن اشعرى در مقالات الاسلامیین مى نویسد: «اصل اقوال خوارج از ازارقه، اباضیه، صفریه و نجدیه است و همه اصناف دیگر از صفریه منشعب شده اند». (مقالات الاسلامیین، ج1، ص169.) به هر حال اگرچه به نظر مى رسد که فرقه هاى مهم خوارج شش تا باشند و بیهسیه، پیروان ابوبیهس هیصم بن جابر، و عجارده، پیروان عبدالکریم بن عجرد نیز از فرقه هاى مهم خوارج اند، ولى چهار فرقه مذکور از اهمیت بیشترى برخوردارند.

ظهور اباضیه و بنیانگذاران
پیشوای اباضیه، ابوالشعثاء جابربن زید، در سال 22 هجری دیده به جهان گشود و در سال 96 هـ درگذشت. پیروان این مذهب برخلاف قاعده به عبدالله بن اباض تمیمی، یکی از شخصیتهای نامدار این فرقه نسبت داده شده اند و ظاهرا این نام را برخی از کارگزاران حکومت اموی در عهد عبدالملک بن مروان بدانها داده اند. دلیل این نامگذاری نامه نگاری ها و مباحثات طولانی عبدالله با عبدالملک، حرکت فعالانه انتقادی عبدالله از شیوه، حکومت اموی به سبب دور شدن آن حکومت از روش خلفای راشدین، دعوت آشکار او از حکومتگران به اعتدال یا دخالت نکردن در کارهای مسلمانان، و سرانجام موضع گیریهای سرسختانه فکری عبدالله در برابر خوارج بود به طوری که وی را در نظر توده مردم در مقام پیشوا و رهبر قرار داد. اما خود اباضیه خویشتن را «اهل الدعوة» (دعوتگران) می نامیدند و مدت زمانی پس از مرگ جابر به اباضیه معروف شدند. با این حال آنان تنها زمانی این عنوان را برای خود به رسمیت شناختند که در میان مردم رایج شده بود و بدان شهرت یافته بودند. دومین پیشوای اباضیه ابوعبیده مسلم بی ابی کریمه است. وی از جابر و دیگران دانش آموخت و از طرق شاگردان آن دو بود که مذهب اباضی در بیشتر سرزمین های اسلامی انتشار یافت. برخی از این شاگردان که آورندگان دانش (حملة العلم) به مشرق و مغرب بودند، به نام و شهرت دست یافتند.

دروران تدوین و تألیف اباضیه
اباضیه خیلی زود دست به تألیف و تدوین زدند. به گفته کتب تاریخی، جابر دیوان قطوری تألیف کرد که روایت و آرای خود را در آن گرد آورد. این دیوان در روزگار عباسیان از میان رفته است. ربیع بن حبیب نیز در قرن دوم «صحیح» خود را نگاشت. این کتاب که هنوز هم تکیه گاه اباضیه در حدیث به شمار می آید، به دلیل سه سندی بودن، از صحیح مسلم و بخاری ارزشمندتر است. عبدالرحمن بن رستم و هود بن محکم هواری بر قرآن تفسیر نوشتند و ابوالقیظان محمد بن افلح چندین کتاب در موضوع «استطاعت» و ابوغانم مجموعه خود را در حدیث و آثار به رشته تحریر درآوردند. همه اینها در قرن اول و دوم هجری صورت پذیرفت و علاوه بر آنها، آثار دیگری نیز در همین دوره تألیف شد. این جریان تألیف در شعبه ها و رشته های مختلف فرهنگ اسلامی، در دوره های بعد نیز ادامه یافت. اگر از مجموع نوشته های اباضیه و دیگر مذاهب اسلامی آماری تهیه کنیم و تألیفات هر یک از این مذاهب را نسبت به تعداد پیروان آن بسنجیم در خواهیم یافت که شمار تألیفات اباضیه، اگر نگوییم بالاترین یکی از بالاترین درصدها را تشکیل می دهد. اما از آنجا که اباضیه همواره تحت پیگرد و اعمال انواع فشارها و سختگیری ها از جمله گاه سوزاندن کتابها و کتابخانه ها از سوی حکومتگران بودند که در موارد بسیاری از آن دست فقهای متعصب را در تحریک دستگاه حکومت به آزار و اذیت مخالفان خود می توان مشاهده کرد، لهذا بسیاری از آثار اباضیه نابود شد و تاکنون نیز بیشترین و مهمترین کتب این مذهب حتی برای پیروان آن، ناشناخته مانده است.
عوامل این ناشناختگی عبارتند از:
1ـ کسانی که نسخه هایی از این آثار را در اختیار داشتند، از ترس این که مبادا این نسخه ها نابود شوند، در محافظت آنها سخت می کوشیدند؛ چه، آنان تجربه های تلخی از نابودی کتابهای ارزشمند پیش رو داشتند.
2ـ وضعیت نابسامان و آشفته ای که اباضیه در آن به سر می بردند و موجب می شد بسیاری از آنان برای حفظ جان خود پیوسته نقل مکان کنند، به آنها اجازه نمی داد که از تمامی اشیای ارزشمند، بویژه اگر سنگین وزن بودند، نگهداری کنند.
3ـ تعصبات خشک مذهبی عده ای از اباضیه و مخالفان آنها.
4ـ زمینه مساعدی که مخصوصا در عصر حدیث برای کتابهای دیگر مذاهب اسلامی فراهم بود، برای اباضیه فراهم نبود.
دولتهای اسلامی پیرو مذاهب مختلف کار نشر کتابهای این مذاهب را به عهده گرفتند و بدین منظور مؤسسه های عظیمی تأسیس کردند که این کتابها را به همه جا می رساندند و در دسترس عمومی قرار می دادند.

اصل عقاید فرقه اباضیه
پیروان فرقه اباضیه از دیگر فرقه هاى خوارج معتدل تر و از نظر اندیشه و اعتقاد، به امت اسلامى نزدیک تر و در مقایسه با سایر گروه هاى خوارج، از غلو و تندروى دورترند، و به همین جهت تا کنون باقى مانده اند. اینان فقهى نیکو دارند و در میانشان دانشمندان برجسته اى وجود دارد. گروه هایى از آنان در آبادى هاى صحراى باخترى و گروهى دیگر در منطقه زنگبار ساکن اند. این فرقه اندیشه هایى فقهى دارند که پاره اى از آنها اساس برخى از قوانین کشور مصر در خصوص میراث، یعنى مسئله ارث بردن از طریق ولایت عتق است؛ چه اینکه قانون مصر رتبه این گونه وارث را پس از دیگر ورثه، حتى ارثى که به همسر پرداخت مى شود، قرار مى دهد؛ با اینکه مذاهب چهارگانه رتبه آن را به دنبال طبقه نسبى، و پیش از پرداخت به نزدیکان صاحب سهم قرار داده است.
خلاصه اى از عقاید و اندیشه هاى اباضیه بدین قرار است:
الف) آنان مخالفان مسلمان خود را نه مشرک مى دانند و نه مؤمن، ولى کافر مى نامند، معتقدند که آنان به نعمت خدا کفر ورزیده اند، نه اینکه کفر اعتقادى داشته باشند؛ زیرا به خدا کافر نشده اند، بلکه فقط درباره خداى متعال کوتاهى کرده اند.
ب) خون مخالفان خود را محترم شمرده و سرزمین آنان به جز لشکرگاه سلطان را دارتوحید و خانه اسلام مى دانند، ولى این عقیده را آشکار نمى کنند و فقط در پنهان معتقدند که خانه مخالفان و خون آنان محترم است.
ج) از غنایم جنگى مسلمانانى که با آنان مى جنگند، فقط مرکب و اسلحه و هر آنچه را که موجب تقویت توان جنگى آنان مى شود، حلال مى دانند، ولى طلا و نقره را به آنان بازمى گردانند.
د) شهادت دادن مخالفان و ازدواج با آنان جایز و رابطه توارث میان آنان با خوارج برقرار است. از تمام این موارد میانه روى آنان و رعایت انصاف در برخورد با مخالفان خود آشکار مى شود.

سرزمینهای اباضی نشین
عمان
بیشتر مردم عمان اباضی هستند. از همان روزگار اموی، اباضیان در این سرزمین حکومتی مستقل از دارالخلافه برای خود تشکیل دادند که تاکنون نیز ادامه یافته است. این حکومت گاه به روش امامت عادله پیش می رود و گاه به شیوه پادشاهی خود کامه، و گاه به دو حکومت امامتی و پادشاهی تقسیم می شود تا آن که سرانجام یکی از آن دو قدرت را قبضه می کند. در این کشور نهضت علمی شکوفا شد، پیشوایان بزرگی ظهور کردند و دایرة المعارف های علمی نگاشته شد که به هفتاد جلد بالغ می شود. این دایرةالمعارف ها همچنان در انتظار دستهایی است تا غبار از آنها بزداید و در دسترس عموم قرارشان دهد.
نیز حیات اقتصادی در این سزمین به شکوفایی رسید و کشتیهای تجارتی عظیمی ساخته شدند که در طول سواحل شرقی آفریقا و جنوب آسیای اقیانوس هند تردد می کردند. بعدها این ناوگان تجاری به ناوگان جنگی بزرگی تبدیل شد که توانست جلو یورشهای دد منشانه غربیان با هدف استثمار ثروت شرق را بگیرد و با قدرت و قاطعیت در برابر نفوذ پرتغالی ها و سپس استعمار بریتانیا ایستادگی کند. این ناوگان آخرین پایگاهی بود که، در پی باز ایستادن ملتهای مجاور از مقاومت، در خطوط دفاع سقوط کرد. غرش گلوله های عمانیان در پیکار با انگلیس همچنان تا دهه پنجاه به گوش می رسید و زمانی که صدای آخرین گلوله عمانی علیه انگلیس خاموش شد، امت عرب بار دیگر از خواب بیدار شده و به مبارزه برخاسته بود و استعمار انگلیس گام های سنگین خود را از شرق بیرون می کشید. امید آن که بزودی تجاوزها و کارشکنی های این استعمارگر در تمامی سرزمین های اسلامی از بین برود.

منـابـع:
ابوالحسن اشعرى- مقالات الاسلامیین- تصحیح هلموت ریتر- ویسبادن- هلند- 1400ق.
محمد ناشى اکبر- مسائل الامامة- تحقیق فان اس- المعهد الآلمانى للدراسات الشرقیة- بیروت- چاپ دوم- 2003م.

اشاره
دگرگونى اندیشه ها و عقاید لازمه قوه تفکر انسان است، و آنجا که محور معینى وجود نداشته باشد، این دگرگونى ممکن است تا بى نهایت ادامه پیدا کند، به گونه اى که با تولد هر فرد انسانى، باید منتظر ظهور عقیده اى تازه باشیم. اما ظهور ادیان، مذاهب و مکاتب مختلف، افکار بشرى را حول محورهاى خاصى به گردش در آورده اند و از پراکندگى بیش از حد جلوگیرى کرده اند. در این میان پیدایش اسلام به عنوان دین خاتم نقطه عطفى در تاریخ فکر بشرى به وجود آورد، زیرا پیام نوید بخش خاتمیت این بود که کاروان خرد و فکر بشرى به قدرى رشد یافته که مى تواند در چارچوب این دین کامل و بدون نیاز به ظهور دین جدیدى به سر منزل مقصود برسد. شاید اگر این دین در مسیر اصلى اش قرار مى گرفت، مى توانست با کمترین اختلافات دینى، بشر را به سعادت رهنمون شود. اما هنوز چند دهه از پیدایش دین اسلام نگذشته بود که هم چون سایر ادیان اختلافات درون دینى در آن آغاز شد و به مرور زمان این اختلافات تحت تأثیر عوامل مختلف فکرى، فرهنگى، سیاسى، اقتصادى، اقلیمى قرار گرفت، به گونه اى که تنها پس از گذشت سه قرن، در اوایل قرن چهارم، هر ناظر و محقق بیرونى را براى یافتن حق و حقیقت از میان آن همه مسلک، مذهب و نحله منتسب به اسلام، دچار تحیر و سرگردانى مى کرد. از این رو نیاز به تدوین علمى که در آن عقاید و آراى گروه هاى مختلف منتسب به اسلام بیان شده باشد، بیش از پیش احساس شد، تا پژوهشگر و منتقد بتواند با مطالعه آن علم، از آراى فرقه هاى مختلف آگاهى یابد و سپس با سه مقیاس کتاب و سنت و عقل آنها را در بوته آزمایش گذارد و سره را از ناسره باز شناسد. اگر چه بذر این علم در قرن سوم افشانده شد، رشد آن از قرن چهارم آغاز شد، اما پیشرفت آن به قدرى نامتوازن و بدون تکیه بر مبانى معقول صورت گرفت که پس از گذشت چند قرن به رکود گرایید و سرانجام به شبه مرده اى تبدیل گشت. در این نوشته، ضمن ارائه کلیاتى درباره علم فرقه شناسى اسلامى، که بخشى از علم ملل و نحل است، به بررسى علل این رکود و ارائه راه حل هایى براى رفع آن نقایص و راهکارهایى براى پدید آوردن علم فرقه شناسى مطلوب پرداخته شده است.

تعریف علم فرقه شناسى اسلامى
در کتب رایج ملل و نحل تعریف مشخصى از فرقه شناسى اسلامى بیان نشده است، اما با توجه به کتاب هایى که در این علم نوشته شده و نیز با توجه به نام آن، مى توان آن را چنین تعریف کرد که، فرقه شناسى اسلامى علمى است که متکفل بیان عقاید کلامى خاص فرقه هایى است که از اسلام نشأت گرفته اند. این علم تنها درصدد بیان آراء و عقاید فرقه ها است، نه نقد و بررسى و رد آن ها. این اصل در برخى از منابع اولیه این علم رعایت شده است، اما در بسیارى از کتب دیگر، مؤلفان درصدد اثبات عقیده خود و رد عقاید فرقه هاى مخالف برآمده اند، و در برخى از این کتب، همانند الفصل، در این زمینه چنان زیاده روى شده است که مى توان در حقیقت آنها را از کتب مربوط به این علم خارج کرد و در زمره کتاب هاى کلامى به شمار آورد. از اینجا این نکته روشن مى شود که کلمه، بیان، در تعریف فوق، در حقیقت علم کلام را از دایره این علم خارج کرده است، زیرا متکلمان برخلاف نویسندگان این علم، درصدد اثبات عقیده خود و رد عقاید دیگران اند. در این علم فقط موارد اختلاف در عقاید کلامى فرقه ها مطرح مى شود و اختلافات سیاسى، فقهى، تاریخى، حدیثى و عقیدتى جایى در آن ندارد. فرقه شناسى اسلامى فقط به گروه هایى مى پردازد که در بسترى اسلامى به وجود آمده اند، که شامل سه دسته مى شوند:
1. گروه هایى که سه اصل کلامى توحید، نبوت و معاد را پذیرفته اند، و به عبارت دیگر گروه هایى که طبق مبانى اسلامى مى توان آن ها را مسلمان دانست.
2. گروه هایى که به این اصول یا بعضى از آن ها خدشه وارد کرده اند و طبق اصول و مبانى اسلامى و نیز نظر بیشتر مسلمانان از حوزه مسلمانى خارج شده اند، اما خودشان را مسلمان مى دانند، همانند گروه هاى مختلف غلات که با وجود خدشه وارد کردن به الوهیت و نبوت و یا حتى معاد، باز استناد به آیات قرآن مى کنند.
3. گروه هایى که این اصول و یا برخى از آنها را نپذیرفته اند و خود را نیز مسلمان نمى دانند، مانند بعضى از گروه هاى بهائیت که دین خود را ناسخ دین اسلام مى دانند، اما به هر حال در بسترى اسلامى و با تأثیر پذیرى از عقاید اسلامى، عقاید خود را مطرح مى کنند.

فواید علم فرقه شناسى اسلامى
مهم ترین فایده این علم، که در حقیقت کار متکلمان اسلامى را آسان مى کند، آگاهى از عقاید کلامى گروه هاى مختلف اسلامى است که در پرتو آن مى توان با نقد و بررسى میزان تأثیر متقابل گروه هاى مختلف را نیز دریافت. هم چنین با جمع آمدن عقاید همه گروه هاى اسلامى در یک علم مى توان همه آنها را با مبانى اصیل اسلامى یعنى کتاب و سنت و عقل سنجید و گامى در راه شناخت عقاید صحیح اسلامى و یا حتى فرقه ناجیه، البته اگر معتقد به وجود تنها یک فرقه ناجیه باشیم، برداشت. فایده دیگر این علم، که مى تواند در علم الحدیث ما را یارى کند، آگاهى تفصیلى از ماهیت فرقه هاى مختلف همانند قدریه، جبریه، مجسمه، مشبهة، معتزله، غلات، خوارج، حروریه، زیدیه و نیز عقاید مختلف آنان هم چون جبر، تفویض، استطاعت، تناسخ و حلول است. نام این گروه ها و عقاید آنان در احادیث شیعه و سنى به کار رفته است و با کمک این علم مى توانیم فهم دقیق ترى از این گونه روایات پیدا کنیم. هم چنین این علم مى تواند به گونه اى دیگر مورخ و تحلیل گر تاریخ اسلام را یارى کند، چرا که هنگام بررسى جریان هاى تاریخ اسلام به نام بعضى از فرقه ها یا رهبران آنها برخورد مى کنیم که شناخت آنان و عقایدشان مى تواند در فهم بهتر این گونه جریان ها مفید افتد. عالم رجالى نیز مى تواند به گونه اى دیگر از این علم بهره گیرد، بدین ترتیب که با شناخت صحیح عقاید گروه هاى مختلف مى تواند دقیق تر درباره افراد منسوب به آن گروه ها، که در سلسله سند احادیث واقع شده اند، داورى کند. از رهگذر این فایده، فقیه نیز مى تواند هنگام دقت در سلسله سند روایات فقهى، طبق مبناى خود از آن بهره گیرد.

جایگاه علم فرقه شناسى اسلامى
در بعضى از نوشته ها از ارتباط نزدیک علم ملل و نحل، به طور کلى، با علم کلام سخن به میان آمده است، که لازمه آن، ارتباط بین علم فرقه شناسى اسلامى و علم کلام نیز است. نویسنده بحوث فى الملل والنحل این ارتباط را از نوع ارتباط تاریخ یک علم با خود آن علم دانسته و ارتباط تاریخ فلسفه با علم فلسفه را مثال زده است، و آن گاه در مقام توضیح دیدگاه خود چنین آورده است، علم کلام از مسائل عقیدتى مربوط به مبدأ و معاد بحث مى کند و به اثبات یک نظر و رد نظرهاى مخالف توجه دارد، اما علم ملل و نحل موضوعات کلامى را از دیدگاه گروه هاى مختلف مطرح مى کند، بدون آنکه خود قضاوتى در رد یا اثبات آنها داشته باشد. در مقام بررسى این دیدگاه تذکر یک نکته لازم است، فرض مى کنیم که این علم به منزله تاریخ علم کلام است، اما این سخن به معناى آلى بودن این علم نسبت به کلام نیست، زیرا علوم آلى علومى اند که تنها به منظور استفاده در علم دیگرى پى ریزى شده اند، همانند علم اصول فقه که قواعد و مسائل آن در علم فقه کاربرد دارد. این گونه علوم، اگرچه از جهت رتبه در مرتبه پایین ترى از علوم استدلالى مقصد قرار دارند، از جهت تعلیم و آموزش باید قبل از آن علوم فرا گرفته شوند. اما علومى همانند تاریخ یک علم یا فلسفه آن، اگر چه از جهت نظارت به مسائل و بیان تاریخچه و موضوعات آن علم و یا به دست آوردن قواعد کلى از مسائل آن تا حدى شبیه علوم آلى اند، از دو جهت دیگر با آنها تفاوت دارند:
1. در تعریف این علوم، علم مقصد با قید علم بودن اخذ شده است، براى مثال، مى گویند تاریخ علم فلسفه عبارت است از، بیان تاریخچه نظرات فلسفى مطرح شده در علم فلسفه، و یا فلسفه تاریخ عبارت است از استنتاج قواعد کلى از علم تاریخ. اما در هیچ یک از تعاریف علم اصول فقه، علم فقه در داخل تعریف نیامده است.
2. این گونه علوم از جهت تعلیم بر فراگرفتن مسائل کلى علوم مقصد متأخرند و لذا آنها را معرفت هاى درجه دوم مى نامند. از اینجا این نکته به دست مى آید که علم فرقه شناسى اسلامى را نمى توان از نوع علوم آلى دانست و نه از نوع معرفت هاى درجه دوم، زیرا نه به منظور استفاده در علم دیگرى همانند کلام پى ریزى شده است و نه در تعریف آن، علم کلام اخذ گردیده است. اگر چه از مطالعه این علم مى توان به تاریخچه اى از عقاید کلامى مسلمانان در طول تاریخ اسلام دست یافت، اما چنان که گفته شد، این تنها یک فایده از فواید گوناگون این علم است، از این رو مى توانیم علم فرقه شناسى اسلامى را علمى مستقل و نه آلى و نه معرفت درجه دوم بدانیم.

تعریف اصطلاحات
در اینجا به تعریف برخى از اصطلاحات کلیدى این علم مى پردازیم و در پایان حدیث تفرقه را که کاربرد فراوانى در این علم دارد، توضیح مى دهیم.

ملل
این کلمه جمع ملت است و پانزده بار در قرآن کریم به کار رفته است. با توجه به کاربرد این کلمه در مى یابیم که معناى صحیح آن، که قدر جامع همه موارد است، طریقت و سنت است، چنان که در برخى از کتب لغت عرب نیز آمده است، و برخلاف بیان برخى از کتاب ها، تنها به معناى طریقت انبیاء به طور مطلق یا انبیاى صاحب شرایع نیست، زیرا در قرآن به مواردى برخورد مى کنیم که این کلمه درباره ی طریقت اقوام غیر متدین نیز استعمال شده است، چنان که از قول حضرت یوسف (ع) چنین آمده است: انى ترکت ملة قوم لایؤمنون بالله. از اینجا روشن مى شود که استعمال ملت در فرقه نیز از نظر لغت و قرآن جایز است. هم چنین در حدیثى از پیامبر اکرم (ص) کلمه ملت در مورد گروه هاى درون دینى به کار رفته است: «ان هم بنى اسرائیل تفرقوا على اثنین وسبعین ملة وستفترق امتى على ثلاث وسبعین ملة»، بنى اسرائیل به هفتاد و دو ملت تقسیم شدند و امت من به هفتاد و سه ملت متفرق خواهند شد. این کلمه در اصطلاح علم ملل و نحل مترادف کلمه دیانات استعمال شده است ون از مثال هایى که زده مى شود روشن مى شود که منظور ادیان آسمانى مانند مسیحیت، یهودیت و مجوسیت است.

نحل
این کلمه جمع نحله است که در قرآن به معناى عطیه و بخشش به کار رفته است. کتب لغت معانى هدیه بدون عوض یا «مطلق هدیه» را براى آن ذکر کرده اند. این کلمه وقتى به صورت انتحال و تنحل در مى آید، به معناى ادعاى دروغین یا بدون دلیل است. در روایات نیز به همین معنا به کار رفته است. این کلمه در اصطلاح این علم معادل کلمه آراء و اهواء، و در مقابل کلمه دیانات به کار رفته است، و مى توان آن را مترادف مکتب هاى غیرآسمانى دانست، چنان که مثال زدن به فیلسوفان، دهریه، صابئین، ستاره پرستان، بت پرستان و برهمنان این معنا را روشن تر مى سازد. شاید مناسبت آن، چنین باشد که در نظر عالمان این علم، صاحبان این مکاتب در حقایقى که ادعا مى کنند بر صواب نیستند.

فرقه
این کلمه از لغت فرق به معناى جدا شدن گرفته شده و به گروهى گفته مى شود که خود را از عامه مردم جدا کرده اند. در اصطلاح قرآن به جمعیت اى اطلاق شده که تعداد افرادش بیش از طایفه است، «فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فى الدین»؛ «پس چرا از هر فرقه‏ اى از آنان دسته‏ اى كوچ نمى‏ كنند تا دسته‏ اى بمانند و در دين آگاهى پيدا كنند»، (توبه/122). درلغت و نیز درقرآن، درکاربرد این کلمه مفهوم گروه لحاظ نشده است. در اصطلاح ملل و نحل فرقه به گروهى با عقاید کلامى خاص گفته مى شود. به نظر مى رسد این معناى خاص فرقه از حدیث معروف تفرقه گرفته شده باشد که در آن پیامبر اکرم (ص) خبر از پراکنده شدن امت خود به هفتاد و سه فرقه مى دهند. روشن شد که این کلمه در اصطلاح علم ملل و نحل دو تفاوت با وضع لغوى آن دارد، اول آنکه این کلمه در لغت به معناى گروه، صرف نظر از عقاید آن است، اما در اصطلاح ملل و نحل قید اعتقاد به عقاید کلامى خاص به آن اضافه مى شود. دوم آنکه فرقه در لغت به معناى اقلیتى در مقابل اکثریت است، اما درملل ونحل حتى براى گروه اکثریت نیز، که اصطلاحا به آن جماعت مى گویند، این لغت استعمال شده است. در این جا مى توان درباره این کلمه نقدى به ارباب ملل و نحل وارد کرد و آن این که اشکالى نیست که براى کلمه فرقه، صرف نظر از لغت، قرآن و روایات، اصطلاحى جعل کنید و آن را در مورد گروهى با عقاید کلامى خاص به کار برید، اما اگر مقصود این باشد که کلمه فرقه را که در احادیث نبوى به کار رفته است معنا کنید، باید به لغت و قرآن و نیز روایات دیگر مراجعه کنید، و در این منابع، عقاید کلامى در معناى فرقه لحاظ نشده است. بنابراین، فرقه شامل هرگونه دسته بندى سیاسى، فقهى و عقیدتى مى شود و اختصاص آن به دسته بندى هاى کلامى وجهى ندارد. در ذیل حدیث تفرقه روشن خواهد شد که کاربرد کلمه فرقه در زبان ارباب ملل و نحل ناظر به حدیث تفرقه است. نکته دیگرى که در اینجا لازم است گفته شود این است که چنان که از اصطلاح قرآنى، لغوى و حدیثى تفرقه به دست مى آید، فرقه به گروهى گفته مى شود که داراى جمعیت نسبتا زیادى باشد، بنابراین، کاربرد آن در مورد گروه هایى که به تعداد انگشتان دست یا کمترند، صحیح نیست. از این جهت به مشکل دیگرى در مورد ملل و نحل نویسان بر مى خوریم که با اهداف خاصى در فراوان جلوه دادن فرقه هاى منتسب به شیعه کوشیده اند و به گروه هایى با جمعیت بسیار اندک که در یک مقطع زمانى ظهور کرده و به زودى منقرض شده اند، نام فرقه اطلاق کرده اند، و جالب آن است که آنها را در اعداد هفتاد و سه فرقه آورده اند. حتى در بعضى از موارد گروه هایى را به نام شیعه جعل کرده اند که وجود خارجى نداشته اند.

مسئله
مسئله در این علم عبارت است از محورهاى اصلى کلامى که اختلافات گروه هاى اسلامى در پیرامون آن ها پدید مى آید. شهرستانى به منظور ضابطه مند کردن مباحث علم ملل و نحل، مسائل مختلف آن را در ذیل چهار قاعده مرتب کرده است که عبارت اند از، 1. مسائل صفات ازلى، صفات ذاتى، صفات فعل، آن چه بر خدا واجب یا جایز یا محال است، در ذیل قاعده اول که عنوان آن صفات و توحید در آن است، 2. مسائل قضا و قدر، جبر و کسب، اراده خیر و شر، مقدور و معلوم در ذیل قاعده دوم با عنوان قدر و عدل در آن، 3. مسائل ایمان، توبه، وعد و وعید، ارجاء، تکفیر و تضلیل در ذیل قاعده سوم با عنوان وعد و وعید و اسماء و احکام، 4. مسائل حسن و قبح، صلاح و اصلح، لطف، عصمت در نبوت و شرایط امامت در ذیل قاعده چهارم با عنوان سمع و عقل و رسالت و امامت.

مقاله
مقاله در اصطلاح این علم، عقاید کلامى خاصى است که هر گروه در ذیل مسائل اصلى کلامى بیان مى دارد و نقطه افتراق گروه ها را از یکدیگر به وجود مى آورد. این کلمه چنان نقشى در این علم دارد که برخى از کتاب شناسان از این علم با عنوان علم مقالات الفرق یاد کرده اند. این کلمه در عنوان تعدادى از قدیمى ترین کتب این علم به کار رفته است، مثل کتاب المقالات، نوشته ابوعیسى وراق (م 247 ق)، المقالات فى اصول الدیانات من الخوارج و المعتزلة و الشیعة، نوشته ابوالحسن على بن حسین مسعودى، صاحب کتاب مروج الذهب (م 346 ق)، المقالات والفرق، نوشته سعد بن عبدالله اشعرى (م 301 ق)، و مقالات الاسلامیین فى اختلاف المصلین، نوشته ابوالحسن اشعرى (م 324 ق).

در ادامه و در قسمت دوم به بررسی یکی از مهم ترین اصطلاحات علم فرقه شناسی یعنی حدیث تفرقه پرداخته خواهد شد.

محل زندگی ما پُر شده از اعضا، هوادارن و فعالین فرقی مثل فرقه ضاله بهائیت، دروایش، شیخیه (مشایخ)، انجمن حجتیه، اسماعیلیه، یا فرقه‌های نوظهور وارداتی مثل: فرقه ریکی، اکنکار، یکتاپرست، عرفان حلقه(شبکه شعور کیهانی) شاخه‌های غیر ورزشی یوگ…
نقطه نیوز - اهمیت بررسی چیستی، ماهیت، چگونگی تشکیل و نحوه‌ی عضوگیری فرقه‌ها وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم محل زندگی ما پُر شده از اعضا، هوادارن و فعالین فرقی مثل فرقه ضاله بهائیت، دروایش، شیخیه (مشایخ)، انجمن حجتیه، اسماعیلیه، یا فرقه‌های نوظهور وارداتی مثل: فرقه ریکی، اکنکار، یکتاپرست، عرفان حلقه(شبکه شعور کیهانی) شاخه‌های غیر ورزشی یوگ، که جز به ضلالت، راهی نمی‌برند.

نقطه‌نیوز بنا به رسالت خود در خصوص تنویر افکار نسبت به این انحراف، سلسله مطالبی را تحت عنوان «فرقه شناسی» به مخاطبان خود ارائه خواهد داد. این مطالب که حاصل تحقیقات گسترده و پژوهش‌های اختصاصی بسیار زیاد می‌باشند، به خوبی می‌توانند پاسخ‌گوی هرگونه سوالی در رابطه با موضوع فرقه و حواشی آن باشند.

بخش اول؛ فرقه چیست؟

پیدایش فرقه‌های متعدد یک مساله اجتماعی است. مسئله‌ فرق در ایران، در حوزه دین مطرح و بررسی می‌شوند.
از نظر جامعه شناسی، زیاد شدن فرقه‌های جدید نشانه افزایش گرایش به دین است. از دیدگاه اسلامی، فرقه از مفهوم تفرق گرفته شده، که به‌معنی از راه خدا دور کردن است. دکتر رفیع‌پور بیان می‌کند، آقای Esslemen در سال 1937 با تکنیک تحریک احساسات دینی، مذهب جدیدی از اسلام مشتق کرد. این امر سبب جذب تعداد نسبتا زیادی از مردم شهرهای ایران به فرقه‌های جدید شد، که منجر به تجزیه جمع مذهبی ایران، تضاد و درگیری بین مردم و کشته شدن بسیاری از افراد گردید. این‌جا مذهب تضاد محتوا و عرفان نیست، بلکه ابزاری برای تضاد بین گروهی است و هدف از آن تلف شدن نیروها در تضادهای متعصبانه است. هدف از این فرقه‌سازی‌ها، فرو پاشی نظام اجتماعی و دینی ایران و تضعیف انسجام بین مردم است.

یکی از راه‌های پیش‌گیری از گرایش افراد به فرقه‌های انحرافی این است که هر چه توان پاسخ‌گویی متولیان دین به خواسته‌های مردم بیشتر باشد، گرایش افراد به فرقه‌های انحرافی کمتر می‌شود. در ایران، برخی عناصر فرهنگی و اجتماعی نیز در گرایش به سوی فرقه‌ها کمک می‌کنند. غلبه فرهنگ احساسی و ضعف عقلانیت، همچنین تجزیه ارزش‌های اجتماعی در جامعه، دو عنصر مهم هستند که اولی به لحاظ ضعف آموزش‌ها و تربیت‌های عقلانی و دومی به جهت استفاده نادرست از رسانه، هنر، ورزش و ارائه الگوهای جذاب نامطلوب در این عرصه‌ها به وجود می‌آیند.

فرقه‌ها به اشکال بسیار گوناگون و با اعتقادات کاملا متفاوت ظاهر می‌شوند. اما در کارکردها، همگی از قانون‌مندی‌های واحد پیروی می‌کنند. فرقه‌ها با استفاده از تکنیک‌های روانی و به‌کارگیری روش‌های کنترل ذهن، نوعی رابطه مطلق و بسیار خطرناک بین “رهبر( سرکرده)” و “پیرو” به‌وجود می‌آورند. آنان بدین وسیله، دفاع روانی فردی را به حدی در انسان از بین می‌برند، که توان “نه گفتن” از وی سلب می‌شود، لذا او به ابزاری تبدیل می‌شود که هر فرمانی را بدون ارزیابی درست یا غلط بودن آن اجرا می‌کند. این پدیده به مغز شویی معروف شده است، که شیوه‌های آن روز به روز پیشرفته‌تر می‌گردد. فرقه‌ها همگی از ناآگاهی افراد به این شیوه‌ها استفاده می‌کنند.

در ایران فرقه‌ها با استفاده از احساسات مذهبی افراد ناآگاه جامعه، آن‌ها را برای تامین مقاصد خود به بی‌راهه و انحراف می‌کشانند. افرادی که جذب فرقه‌ها می‌شوند، خود جستجوگر نبوده‌اند، بلکه این فرقه‌ها هستند که فعالانه و مهاجمانه پیروان را پیدا می‌کنند. در حال حاضر فرقه‌ها در میان ما یک تهدید اجتماعی محسوب می‌شوند. این تهدید در وهله اول متوجه اعضای خود فرقه، سپس خانواده، دوستان، آشنایان آن‌ها و نهایتا محیط زندگی و جامعه آنان است. فرقه‌ها یک تهدید هستند و خطری جدی برای امنیت ملی کشور می‌باشند، چراکه به راحتی می‌توانند با شیوه‌های روانی، افراد را به ترور و جنایت وادار کنند. برخی از فرقه‌ها به‌شدت اهل نزاع بوده، و از ثروت و قدرت خود برای سرکوب کردن منتقدان استفاده می‌کنند. هدف آنان تخریب و ساکت کردن منتقدان‌شان است. افرادی که می‌خواهند از فرقه بازگردند نیاز به یاری دیگران دارند. برای کمک به آزادی و نجات افراد می‌توانیم، از ایجاد شبکه آگاهی فرقه کمک بگیریم.

در این سلسه مباحث منظورمان از فرقه همان فرقه‌هائی است که در کشور وجود دارند که نام برخی از آن‌ها به شرح ذیل است : فرقه ضاله بهائیت، دروایش، شیخیه (مشایخ)، انجمن حجتیه، اسماعیلیه، یا فرقه‌های نوظهور وارداتی مثل: فرقه ریکی، اکنکار، یکتاپرست، عرفان حلقه(شبکه شعور کیهانی) شاخه‌های غیر ورزشی یوگ

فرقه چیست؟

فرقه برای یک فرد، می‌تواند مذهب یا سازمان سیاسی یا اقتصادی باشد و برای دیگری مفهومی متفاوت داشته باشد. تمامی فرقه‌ها دارای رهبری کاریزماتیک هستند، که خودش سوژه به عنوان پرستش می‌شود. در بسیاری از موارد، رهبر اشاعه دهنده اعمال خلاف عرف و اخلاق است. کاریزماتیک، در اصطلاح سیاست به حکومتی اطلاق می‌شود که مبتنی بر فرمان‌برداری غیرعادی و استثنایی از یک فرد به خاطر تقدس دینی و الگو بودن وی باشد. اعتقادات مذهبی به طور عمومی راه را برای خداگونه کردن رهبری به این شکل باز می‌کنند.

برای جذب افراد در فرقه‌ها، از روش‌های مجاب‌سازی تحمیلی یا بازسازی فکری استفاده می‌شود. به‌طوریکه رهبر و جمع حاکم، اقدام به سوء استفاده روانی و استثمار ذهنی افراد می‌کنند و با این شیوه بر روی ذهن افراد، بازسازی فکری انجام می‌دهند. جذب فرد به یک فرقه، نشانه گمراه بودن وی نیست، بلکه حقیقت آن است که توسط فردی باهوش، آموزش دیده و حقه باز به درون فرقه جذب شده است. افراد جوان که برای اولین بار دور از خانه به سر می‌برند، افرادی که به دنبال کسب هویت شخصی و حس امنیت از طریق خانواده هستند، افراد شاغلی که مشتاق یافتن نسخه‌ای جهت پیشرفت سریع موقعیت خود به‌خصوص به لحاظ اقتصادی هستند، مستعد جذب به درون فرقه‌ها می‌باشند.

در جهان امروز زمینه‌های مساعدی برای رشد فرقه‌ها به‌وجود آمده است، زیرا فرقه‌ها ادعا می‌کنند به افراد آن‌چه را که فاقدش هستند، می‌دهند. پس از جذب به درون فرقه، افراد در‌می‌یابند که حقیقت چیز دیگری است، لذا نسبت به زندگی خود احساس عدم رضایت کرده، و در برابر قول‌های دروغین و ایدئولوژی‌های ساختگی چنین سازمان‌هایی، کاملاً آسیب پذیر می‌شوند. فرقه‌ها، قدرت‌مند و خطرناک هستند. آن‌ها آزادی افراد، ارتباط افراد با کسانی که دوستشان دارند و دارایی‌هایشان را می‌گیرند، و تلاش می‌کنند دشمنان خود را سرکوب نمایند. آن‌ها از افراد فرقه متنفرند و هر زمان که بتوانند تنفر خود را به آن‌ها نشان می‌دهند.

رهبران طماع و فاسد فرقه‌ها، افراد آسیب پذیر ولی در عین حال نرمال را در یک نقطه بحرانی از زندگی‌شان گیر انداخته، ایمان‌شان را تخریب و ذهن‌شان را استثمار می‌کنند. آنان از بدن اعضای فرقه سوء استفاده کرده و اموال‌شان را به غارت می‌برند. همه ما در برابر فرقه‌ها آسیب پذیر هستیم. هوشیار کردن مردم در خصوص خطرات این سازمان‌های خوش ظاهر به آن‌ها کمک می‌کند، تا در دام این قبیل سازمان‌ها اسیر نشوند. اگر شخصی در اعتقادات خویش و مبانی فکری-عقیدتی خود پایدار باشد و به‌راستی معرفت دینی و اعتقادی داشته باشند، هیچ‌کدام از فرقه‌ها نمی‌توانند در او اثر گذارند و وی را جذب کنند.

فرقه‌ها به هیچ عنوان مقوله‌ای حاشیه‌ای نیستند، و کسانی که به آن‌ها می‌پیوندند نیز با خواننده‌ی این نوشته متفاوت نیستند.
افراد می‌توانند از تسلط شیادانه و قدرت‌مند در درون فرقه‌ها بگریزند و کنترل زندگی خود را به دست گیرند و ذهن خود را آزاد کنند. اعضای سابق فرقه‌ها معمولا نمی‌توانند با روحانیون و مشاوران روان‌شناس رابطه خوبی برقرار کنند، در حالی که برای خروج از فرقه کمک لازم دارند. این افراد بدون حمایت نمی‌توانند به راحتی از فرقه‌ها خارج شوند. آنان به مشاوره‌های روانشناسی طولانی مدت احتیاج دارند، تا بتوانند به دنیای واقعیت بازگردند.

معنی فرقه

واژه فرقه صرفا توصیفی است. این واژه بیان تشکیل یک گروه است که حول یک شخص خاص شکل می‌گیرد. مدعی، اذعان می‌کند که ماموریت یا دانش ویژه‌ای دارد و دانشش را با کسانی که تقریبا تمامی قدرت تصمیم‌گیری فردی خود را در اختیار رهبر انتصابی قرار دهند، شریک خواهد شد. فرقه‌ها طیف وسیعی، از نسبتا بی آزار تا آن‌هایی که کنترل فوق العاده‌ای بر زندگی اعضایشان اعمال می‌کنند، دارند. آن‌ها از رویه بازسازی فکری، جهت اعمال نفوذ و کنترل استفاده می‌کنند. فرقه‌ها در تمامی اندازه‌ها و هول هر موضوعی یافت می‌شوند و از افرادی در هر سن و سابقه‌ای عضوگیری می‌کنند. تمامی فرقه‌ها آن‌طور که برخی مردم می‌پندارند، مذهبی نیستند. همه کسانی که به آن‌ها از جانب یک فرقه مراجعه می‌شود، به آن فرقه نمی‌پیوندند، و تمام کسانی که می‌پیوندند نیز برای همیشه نمی‌مانند. فرقه‌ها در میزان دارایی مالی و قدرت سیاسی که به‌کار می‌گیرند، متفاوت هستند. برخی ده عضو دارند و برخی دیگر هزاران عضو داشته و فعالیت‌های اقتصادی چند ملیتی و سازمان‌های پیچیده چند میلیارد دلاری را اداره می‌کنند.

به‌راستی فرقه‌ها، فرقه‌های شخصیت‌ها هستند. شخصیت، سلایق، و علایق رهبر در ارتقای هر یک از گروه‌ها نقش محوری دارد. ساختار فرقه‌ها، اساسا خودکامه است، لذا موسس فرقه اهمیت تام دارد. فرقه‌ها منعکس کننده ایده‌ها، سبک‌ها، و تفکرات مسئول فرق هستند.موسس یک فرقه نیاز به راه‌هایی دارد که دیگران را به پیروی از خود متقاعد نماید. وی هرگز تمایل ندارد از قدرت کنترل خود دست بکشد. او زمانی که مشاهده نمود، میزان کنترلی که به دست آورده کافی است و می‌تواند بر پیروان خود نفوذ داشته باشد، نقش هدایتی را بر عهده می‌گیرد.

فرقه‌ها در به دست گیری زندگی افراد مهارت خاصی دارند و همیشه در نگاه اول قابل تشخیص نیستند. در مرحله جذب افراد و عضوگیری گروه، فریب‌های زیادی به کار گرفته می‌شود. اعضای جدید همگی از این‌که بعد از پیوستن به فرقه چه در انتظارشان خواهد بود، نا آگاه نگاه داشته می‌شوند. زمانی که این افراد گرفتار فرقه شدند، محتوای فرقه را بسیار متفاوت از آن‌چه در ابتدا مشاهده کرده بودند، می‌یابند. در عصر جدید فرقه‌ها تمایل دارند، مدینه فاضله را به دیگران ارائه دهند، جایی که شفای تمام دردهای انسان آن‌جاست. اغوای آنان این است: اگر شما فقط با ما همراه شوید، همه چیز درست می‌شود، و همه کس از این پس به خوبی و خوشی زندگی خواهد کرد.

در مراحل مختلف از زندگی، افراد می‌توانند در وضعیتی آسیب پذیر قرار گیرند، که در طی آن فرد دیگری می‌تواند نفوذ بیشتری نسبت به سایر زمان‌ها اعمال نماید. در این زمان افراد در برابر تملق‌گویی، فریب‌کاری، اغوا و وسوسه، زمانی که تنها و غمگین هستند و احساس نیاز می‌کنند، آسیب‌پذیر می‌شوند. در این دوره‌های گذرا، افراد قابل سوء استفاده‌تر، پیشنهاد پذیرتر و آماده تر جهت اغوا توسط شخص حقه‌باز می‌شوند. فرقه‌ها از میان افراد کنجکاو، فاقد تعلقات، خوش باور، و بشر دوست عضو‌گیری می‌کنند و مدینه فاضله خود را نوید می‌دهند. فرقه‌ها به‌خاطر ساختار و ماهیت‌شان که دموکراتیک نیست، هرگز موافق آزادی بیان و عمل نیستند. آنان جسم و روان افراد را به بند می‌کشند و دارایی‌هایشان را غارت می‌کنند. شاید یکی از بهترین راه‌های نجات افراد استثمار شده توسط فرقه‌ها و جلوگیری از به دام افتادن دیگران، دادن آگاهی به آن‌ها باشد.

تعریف

در سال 1978 میلادی، یک عکس هوایی از جسد 912 تن، پیروان “جیم جونز” در حالی که لباس‌های براق به تن داشتند و نوشیدنی‌های حاوی سیانور در دست‌شان بود، در یک جنگل مه آلود در “گویانا"، در مجلات و تلویزیون منتشر شد. در اوائل سال 1993 میلادی، برنامه‌های تلویزیون کشتار در فرقه کورش را نشان دادند. این قبیل خود کشی‌های دسته جمعی نشان می‌دهد که انسان‌ها در برابر اعمال نفوذ روانی بسیار آسیب پذیر هستند. گزارش‌هایی از سوءرفتار نسبت به کودکان و بزرگ‌سالان در فرقه‌ها موجود است.

اعضای فرقه‌ها، توسط فرقه مجاب شده‌اند تا اعمالی مانند قتل، خودکشی، و سایر اقدامات خشونت آمیز را بر اساس میل موسس فرقه انجام دهند. فرقه‌ها در سراسر کشورهای جهان، به‌طور فعال، در حال عضوگیری و کسب پول و قدرت هستند. آنان اعضای خود را با شیوه بازسازی فکری استثمار کرده و تحت ستم قرار می‌دهند. که از این نظر می‌توان فرقه‌ها را به دو گروه تقسیم کرد: گروه اول، اعضای خود با شیوه‌های تحمیلی روانی و اجتماعی تحت فشار قرار می‌دهند، تا در آن‌ها تغییرات رفتاری به‌وجود آورند. در واقع گروه، زندگی افرادی را که جذب شده‌اند، تحت کنترل خود در می‌آورد. آن‌ها اعضای خود را گول می‌زنند، زیر سلطه می‌گیرند و تلاش می‌کنند که آن‌ها را حفظ کنند. گروه دوم، شامل برنامه‌های آموزشی می‌باشد، که به‌طور گسترده در بازار به‌فروش می‌رسانند. آنان ه‌طور معمول قصد ندارند، مشتریان‌شان را برای دوره‌های طولانی مدت در عضویت نگه دارند. هر دو دسته از رویه بازسازی فکری استفاده می‌کنند.

این سوء استفاده گران ماهر آگاه هستند که لازم است، مجموعه ای از شیوه‌ها و سیاست‌های اعمال نفوذ را به منظور متقاعد کردن دیگران، برای پیروی و عمل کردن به خواسته‌هایشان به‌کار گیرند. آن‌ها خود را تحت پوشش موسسات قانونی به صورت رستوران، گروه‌های خودیاری، کارگاه‌های تعلیمات تجاری، باشگاه‌های رفاهی یا کلینیک‌های روانی، مراکز ورزش‌های رزمی، طرح‌های رژیم درمانی، فعالیت‌های اردویی و سازمان‌های سیاسی، ظاهر خود را، پنهان کرده‌اند. لازم است بدانید، نه هر کسی که با یک عضوگیر فرقه برخورد می‌کند، به گروه جذب می‌شود، و نه هر کسی که جذب می‌شود برای همیشه می‌ماند، ولی افراد به اندازه کافی جذب فرقه‌ها می‌شوند و به مدت کافی می‌مانند. بدین ترتیب، فرقه‌ها به مشکل اجتماعی که سزاوار بررسی جدی است، تبدیل می‌شوند.

این‌جا صحبت از تهدید سلامت جامعه، سلامت روانی، قدرت سیاسی و آزادی‌های دموکراتیک و نگرانی از بابت تباه شدن زندگی‌هاست. تنها اعضای فرقه نیستند که آسیب می‌بینند، بلکه میلیون‌ها نفر از اعضای خانواده‌ها و دوستداران‌شان صدمه دیده‌اند.
در گذشته فرقه‌ها با جذب افرادی به اصطلاح “حاشیه‌ای” افراد غیر وابسته به سازمان‌ها، افراد سر خورده، افراد ناراضی از هر نسل، جای خود را محکم می‌کردند. اما گروه‌های فرقه‌ای امروز آن‌چنان روش‌های مجاب کردن افراد را حرفه‌ای به‌کار می‌برند، که در عالی‌ترین سطوح اجتماعی اقدام به عضو‌گیری می‌کنند. فعالیت‌های غیر متعارف فرقه‌ها، پایان ناپذیر است. موسس و مسئولان فرقه‌ها، افرادی بسیار بی وجدان هستند که به پیروان‌شان بیش از حد ستم می‌کنند. افرادی که فرقه را ترک می‌کنند، اراده ای شکست ناپذیر برای مداوای خود و بازیافت استقلال خویش دارند. آنان تلاش می‌کنند تا تجارب وحشت‌ناکی را که تجربه کرده‌اند، فراموش کنند، که این روحیه قابل تحسین است.